Υποστηρίζοντας τους γονείς, υποστηρίζουμε το παιδί: έγκαιρη παρέμβαση για την ψυχική υγεία της μητέρας και του πατέρα στην περιγεννητική περίοδο
- μέγεθος γραμματοσειράς μείωση του μεγέθους γραμματοσειράς αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Η ΑμΚΕ Φαιναρέτη, έχοντας μακρόχρονη δραστηριοποίηση στη φροντίδα της ψυχικής υγείας της εγκύου, της νέας μητέρας και του νέου πατέρα, ανακοινώνει την έναρξη της καμπάνιας «Υποστηρίζοντας τους γονείς – Υποστηρίζουμε το παιδί», με στόχο την ευαισθητοποίηση για ένα μείζον ζήτημα δημόσιας υγείας: την αναγκαιότητα υποστήριξης και φροντίδας των νέων γονέων, την αναγκαιότητα φροντίδας και υποστήριξης αυτών που φέρνουν στον κόσμο και μεγαλώνουν τους ενήλικες των επόμενων γενεών.
Τα πλούσια δεδομένα που έχουμε πλέον στη διάθεσή μας από τις ιατρο-βιολογικές και τις κοινωνικές επιστήμες, εφιστούν την προσοχή όλων μας στην καίρια σημασία των πρώτων χρόνων: Τα ίχνη που φέρουμε όλοι στον ψυχισμό μας, αυτά που θα επηρεάσουν την ανάπτυξη, τις σχέσεις, τη συμπεριφορά, τα συναισθήματα και τις επιλογές μας ως παιδιά και αργότερα ως ενήλικες, είναι σε σημαντικό βαθμό απόρροια των εμπειριών στις οποίες εκτιθέμεθα κατ’ επανάληψη ως παιδιά.
Η συνεργασία μας όλα αυτά τα χρόνια με ανθρώπους στην κύηση και τους πρώτους μήνες μετά τον τοκετό, μας δείχνει μια άλλη πλευρά της εξιδανικευμένης εικόνας, στην οποία δεν πρωταγωνιστεί ένα ονειρικό ζευγάρι, ένας ενθουσιασμένος πατέρας και μια πανευτυχής έγκυος ή νέα μητέρα, αλλά πραγματικοί άνθρωποι που φοβούνται, αγχώνονται, διαφωνούν, έχουν προβλήματα με το σύντροφο ή τους γονείς τους, ανησυχούν μήπως κάνουν λάθη, απογοητεύονται, νιώθουν μόνοι, έχουν ενοχές και νιώθουν ανεπαρκείς να μεγαλώσουν σωστά ένα παιδί. Επιπλέον, το τελευταίο διάστημα γινόμαστε κοινωνοί μιας επικαιρότητας που βρίθει από περιπτώσεις σοβαρής ενδοοικογενειακής βίας, αλλά και τις επιπτώσεις που έχουν οι ψυχικές διαταραχές όταν παραμένουν αθεράπευτες σε ολόκληρη την κοινωνία. Πέραν όμως των παθολογικών καταστάσεων, φαίνεται ότι, όταν οι γονείς δεν είναι ευχαριστημένοι από τη ζωή τους, αλλά νιώθουν εγκλωβισμένοι σε αυτή, είναι πολύ πιο πιθανό να υπάρχουν επιπτώσεις όχι μόνο για αυτούς, αλλά και στο παιδί.
Οι νέοι γονείς, έχοντας ιδιαίτερα αυξημένο αίσθημα ευθύνης για το παιδί που φέρνουν στον κόσμο, αγωνιούν μήπως η δική τους δυσφορία, τα δικά τους «άλυτα» προβλήματα, το επηρεάσουν. Και η αγωνία τους μήπως η ιστορία επαναληφθεί, μήπως δεν καταφέρουν να υποστηρίξουν τον ρόλο της μητέρας ή του πατέρα όπως το φαντάζονται, είναι αυτό που καταθέτουν συχνά στους επαγγελματίες με τους οποίους έρχονται σε επαφή.
Αυτός ο φαύλος κύκλος δεν είναι ανάγκη να γίνει το πεπρωμένο της επόμενης γενιάς. Ήδη από την περίοδο της κύησης ή και το πρώτο διάστημα μετά τον τοκετό, υπάρχουν γονείς που δυσκολεύονται με την αλλαγή στη ζωή τους, με αποτέλεσμα να έχουμε ποικίλες ενδείξεις δυσφορίας, που μπορεί να οξυνθούν μετά τον τοκετό αν μείνουν χωρίς παρέμβαση.
Η έγκαιρη ανίχνευση και παρέμβαση στις δυσκολίες κατά την περιγεννητική περίοδο, είναι εξαιρετικά σημαντική για τη νέα ζωή των γονιών και του παιδιού που έρχεται στον κόσμο. Η φροντίδα και η υποστήριξη των νέων γονέων είναι μια επένδυση ζωής!
ΑΚΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΑΜΕ
Πώς μπορεί να αισθάνεται ο νέος γονέας με τον ερχομό του παιδιού;
Ο ερχομός του νέου μέλους στην οικογένεια μπορεί να δημιουργήσει πολλά, διαφορετικά και μερικές φορές αντιφατικά συναισθήματα στους γονείς. Μπορεί να υπάρχει χαρά, αλλά ταυτόχρονα και δυσφορία. Ο ερχομός του παιδιού σηματοδοτεί μία νέα περίοδο στη ζωή των γονέων, όπου οι ισορροπίες αλλάζουν. Αυτή η αλλαγή δεν βιώνεται με τον ίδιο τρόπο από όλους. Η προσαρμογή στη νέα κατάσταση μπορεί να γεννά άγχος, θλίψη, φόβο, διαταραχές στον ύπνο, στη διατροφή, καθώς και διαφορετικά ερωτήματα: «Είμαι αρκετά καλή μητέρα;» «Είμαι αρκετά καλός πατέρας;» «Θα ανταπεξέλθω με την κούραση που αισθάνομαι;» «Θα δώσω στο παιδί μου το καλύτερο;» «Έχω δικαίωμα να κάνω πράγματα για τον εαυτό μου;»….Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες ούτε δεδομένες. Ο καθένας καλείται να δώσει τη δική του, λαμβάνοντας υπόψη αυτό που αισθάνεται και όχι αμφισβητώντας και κατηγορώντας τον εαυτό του γιατί το αισθάνεται. Η γονεϊκότητα απαιτεί χρόνο. Σταδιακά γινόμαστε γονείς, αντιμετωπίζουμε τις δυσκολίες μας, την αμφιθυμία μας και χτίζουμε τη σχέση με το παιδί. Η δυσφορία, η ένταση μπορεί να είναι μία ευκαιρία να αντιληφθώ και να επεξεργαστώ τη θέση μου ως ο γονέας που θέλω και μπορώ να είμαι.
Πως φαντάζεται ο υποψήφιος γονέας το παιδί που έρχεται;
Κάθε υποψήφιος γονέας που περιμένει το παιδί του μπαίνει αυτομάτως σε μία διαδικασία να το φανταστεί. Να φανταστεί το παιδί, πώς θα είναι, πώς θα το ήθελε, πώς θα είναι η ζωή μαζί του, το μέλλον του παιδιού…. Η περίοδος της εγκυμοσύνης αποτελεί μία περίοδο προετοιμασίας για τον γονιό σε όλα τα επίπεδα. Όταν όμως, η ώρα του τοκετού φθάνει, ο νέος γονέας έρχεται αντιμέτωπος με μία πραγματικότητα διαφορετική από αυτή που φανταζόταν. Το παιδί που έχει έρθει στον κόσμο είναι περισσότερο ή λιγότερο ήσυχο, όμορφο, έξυπνο, επικοινωνιακό. Είναι διαφορετικό. Καλείται λοιπόν να αντιμετωπίσει μία πραγματικότητα και να επαναπροσδιορίσει τη θέση του, τη στάση του απέναντι σε αυτό που ιδανικά είχε φανταστεί. Μπορεί να χρειαστεί να αντιμετωπίσει καταστάσεις ευχάριστες, αλλά και μερικές φορές δυσάρεστες, επώδυνες όπως έναν τοκετό που δεν εξελίχθηκε όπως θα επιθυμούσε, ένα πρόωρο βρέφος, μέχρι και την απώλεια ενός παιδιού. Πολλές φορές ερχόμαστε στη ζωή μας αντιμέτωποι με κάτι δύσκολο, αναπάντεχο, στο οποίο χρειάζεται να προσαρμοστούμε, να πενθήσουμε για αυτό που χάσαμε ή φανταζόμασταν ότι θα έχουμε και να επανεπενδύσουμε σε αυτό που έχουμε. Ο καθένας αναπτύσσει το δικό του τρόπο, τις δικές του λύσεις ώστε να προσαρμόζεται. Δεν υπάρχει ένας τρόπος για όλους και γι’ αυτό είναι σημαντικό να μην εγκλωβιζόμαστε σε γενικές οδηγίες και κατευθύνσεις. Κάθε γονέας είναι μοναδικός, όπως και κάθε παιδί.
Είναι φυσιολογικό να νιώθω αρνητικά συναισθήματα κατά τη διάρκεια της κύησης, της λοχείας; Πότε πρέπει να αναζητήσω βοήθεια;
Η περίοδος της εγκυμοσύνης και η εμπειρία του ερχομού ενός παιδιού, μπορεί να παρουσιάζονται αποκλειστικά ως χαρούμενες περίοδοι, ενώ στην πραγματικότητα είναι όπως όλες οι σημαντικές ανθρώπινες εμπειρίες, δηλαδή σύνθετες και πλούσιες σε συναισθήματα. Συναισθήματα άγχους, δυσφορίας, μοναξιάς και ματαίωσης είναι αναμενόμενο να υπάρξουν. Στο βαθμό που αυτά είναι σχετικά εύκολο να "χωρέσουν" μέσα μας, είναι σημαντικό να τα βιώσουν και να τα επεξεργαστούν οι νέοι γονείς. Εκτός από τους ανθρώπους της οικογένειας ή του ευρύτερου κοινωνικού κύκλου, κάποιες φορές είναι σημαντική η αναζήτηση βοήθειας και στήριξης από εξειδικευμένους επαγγελματίες. Αυτή η αναζήτηση βοήθειας μπορεί να γίνει όταν υπάρχει ένα συγκεκριμένο ερώτημα ή πρόβλημα, ανεξαρτήτως αν εκτιμάται από το ίδιο το άτομο μείζονος ή ήσσονος σημασίας, αποδεκτό ή κατακριτέο και αν αναγνωρίζεται ως πρόβλημα από το περιβάλλον ή αν το περιβάλλον το θεωρεί υπερβολικό.
Πώς λειτουργεί η ψυχοθεραπεία;
Από το 2009 που λειτουργεί το Κέντρο Ημέρας της ΑμΚΕ Φαιναρέτη, χιλιάδες γονείς έχουν ζητήσει να μιλήσουν σε ειδικό ψυχικής υγείας. Η ψυχοθεραπεία έχει μπει μέσα στη ζωή μας και, αποτελεί πλέον τον τρόπο για να αλλάξει η ζωή πολλών ανθρώπων και για να υποχωρήσουν συμπτώματα (όπως το άγχος και η θλίψη), για να βρεθούν λύσεις σε σοβαρές δυσκολίες στο οικογενειακό, φιλικό, εργασιακό περιβάλλον και, κυρίως για να βελτιωθεί η σχέση με τον εαυτό μας.
Το να μιλάς σε έναν θεραπευτή δεν είναι απλά ένας τρόπος εκτόνωσης. Πρόκειται για μια συστηματική εργασία που στοχεύει στο να γίνουν οι αλλαγές που χρειάζεται για να νιώθει κανείς ικανοποιημένος από τη ζωή του. Η ψυχοθεραπεία περιγράφεται από πολλούς ως ένα από τα μεγαλύτερα δώρα που έκαναν στον εαυτό τους. Αρχικά, ο θεραπευόμενος νιώθει ότι υπάρχει κάποιος να τον ακούσει με σεβασμό, ουδετερότητα και προσοχή, χωρίς να εμπλέκεται συναισθηματικά, με αποτέλεσμα να μπορεί να μιλήσει ελεύθερα, χωρίς να νιώθει ότι κρίνεται ή ότι πληγώνει κάποιον. Αντιλαμβάνεται τη σημασία αυτού που συμβαίνει στον άνθρωπο και ότι δεν υποφέρει «επίτηδες», δεν το προκαλεί συνειδητά στον εαυτό του επειδή του «αρέσει να ταλαιπωρείται».
Επιπλέον, με την εργασία που γίνεται στην ψυχοθεραπεία ο θεραπευόμενος συνδέει αυτό που του συμβαίνει στο παρόν με την υπόλοιπη ζωή του, ανακαλύπτει το νήμα του πώς έφτασε μέχρι εδώ, μέσω ποιων επιλογών και σε τι εξυπηρετούσαν αυτές. Μέσα από την ψυχοθεραπεία καλούμαστε να αναλάβουμε την ευθύνη αυτών των επιλογών μας. Αυτό ακριβώς το γεγονός, το ότι είμαστε υπεύθυνοι για τη ζωή μας, είναι που μας δίνει και την επιλογή να προσπαθήσουμε να τη διαφοροποιήσουμε στους τομείς που δεν μας ικανοποιεί.
Η εργασία της ψυχοθεραπείας μας βοηθά να κατανοήσουμε ποιοι είμαστε, τι μας αρέσει, τι αντέχουμε, τι δεν μας ταιριάζει, γιατί δυσφορούμε. Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό. Το σημαντικότερο είναι να αντιληφθούμε τι είναι αυτό που μας εμποδίζει να αλλάξουμε, ακόμα και όταν το μοτίβο που επαναλαμβάνουμε δεν μας ευχαριστεί. Πρόκειται για ένα ταξίδι στην ιστορία μας, σε αυτά που συνέβαλαν για να γίνουμε αυτό που είμαστε, αλλά και ένα ταξίδι γεμάτο ερωτήματα για αυτό που θέλουμε να είμαστε, γεμάτο αποφάσεις και πράξεις σε μεγαλύτερη συμφωνία με την επιθυμία μας. Πρόκειται για μια διαδρομή που χαράζουμε με τις δικές μας πιο συνειδητές επιλογές.
Είμαστε άραγε καταδικασμένοι να επαναλαμβάνουμε με το παιδί μας αυτό που μας έχει συμβεί εμάς όταν ήμασταν παιδιά;
Δεν είναι μόνο ένα παιδί που κυοφορείται και έρχεται στον κόσμο, αλλά και ένας γονέας που γεννιέται και διαμορφώνεται μαζί του. Και στο ερώτημα «τι γονέας θέλω να γίνω», με άλλα λόγια «τι νομίζω πως χρειάζεται ένα παιδί για να μεγαλώσει σωστά», ο κάθε γονέας απαντά με βάση τα δικά του βιώματα. «Θέλω ή δεν θέλω να γίνω όπως η δική μου μητέρα ή ο δικός μου πατέρας. Θέλω ή δεν θέλω να νιώσει το παιδί μου αυτά που έζησα εγώ ως παιδάκι», ανάλογα πάντα αν το πρόσημο των παιδικών χρόνων είναι θετικό ή αρνητικό. Όλοι έχουμε μνήμες από στιγμές που απογοητεύσαμε τους γονείς μας ή μας απογοήτευσαν, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε όλοι «τραυματισμένοι» ανεπανόρθωτα από τα παιδικά μας χρόνια. Αν όμως τα πράγματα ήταν δύσκολα για εμάς, φοβόμαστε ότι ως, γονείς δεν έχουμε άλλη επιλογή, παρά να επαναλάβουμε το ίδιο σενάριο.
Παρόλο που όλοι φέρουμε τα ίχνη του τρόπου που μεγαλώσαμε, αυτό δεν συνεπάγεται ότι είμαστε έρμαια ενός πεπρωμένου που μας επιβάλλεται ερήμην μας. Συχνά, οι γονείς φαντάζονται ότι οι ανεπιθύμητες συμπεριφορές των γονέων τους έχουν «περάσει» στους ίδιους και έχουν γίνει αυτοματοποιημένες αντιδράσεις, σαν ένα αντανακλαστικό που δεν μπορείς να αποφύγεις. Δεν είναι όμως έτσι. Πάντα έχουμε επιλογές και περιθώρια βελτίωσης, εφόσον επιθυμούμε να προσπαθήσουμε! Δεν είμαστε αντίγραφα των γονέων μας, ούτε τα παιδιά μας θα γίνουν δικά μας αντίγραφα. Εξ ου και είμαστε εμείς υπεύθυνοι για τη συμπεριφορά, τις αντιδράσεις και τις επιλογές μας και όχι οι γονείς μας.
Δεν υπάρχει τέλειος γονέας – δεν υπάρχει τέλειος άνθρωπος. Υπάρχει όμως ο γονέας που αναγνωρίζει τις δυσκολίες του και προσπαθεί να βρει καλύτερους τρόπους αντιμετώπισης. Από τη στιγμή που μπορούμε να παρατηρούμε την αλληλεπίδρασή μας με το παιδί, αλλά και με τους άλλους ανθρώπους, ακόμα και αν θεωρούμε ότι χάνουμε τον έλεγχο και κάνουμε λάθη, ακόμα και αν θεωρούμε ότι έχουμε εξαντλήσει τις προσπάθειές μας χωρίς αποτέλεσμα, έχουμε την επιλογή να απευθυνθούμε σε έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας, για να χαράξουμε με τη βοήθειά του νέους δρόμους εκεί που βλέπουμε αδιέξοδα.
Ποιες συμπεριφορές του νέου γονέα που μαρτυρούν δυσφορία, μπορεί να περνούν απαρατήρητες από το περιβάλλον διότι θεωρούνται «αναμενόμενες»;
Συχνά μιλάμε για τα συμπτώματα της κατάθλιψης ή των αγχωδών διαταραχών στην περιγεννητική περίοδο. Αν μία γυναίκα ή ένας άνδρας είναι θλιμμένοι, εκνευρίζονται, αποσύρονται, δεν κοιμούνται ή δεν τρώνε σωστά, τότε σκεφτόμαστε ότι μπορεί να πρόκειται για μία διαταραχή. Υπάρχουν όμως και καταστάσεις, όπου τα συμπτώματα δεν είναι τόσο εμφανή, αλλά παρόλα αυτά χρειάζεται να διερευνήσουμε περισσότερο την ψυχική υγεία του γονέα. Αν για παράδειγμα, για μία μητέρα το θέμα του θηλασμού παίρνει τεράστιες διαστάσεις, την αγχώνει, τη στενοχωρεί, όλα στη ζωή της εκείνη την περίοδο περιστρέφονται γύρω από τον θηλασμό με ένα τρόπο εμμονικό, τότε ίσως χρειάζεται να προβληματιστούμε γύρω από το τι συμβαίνει σε αυτή τη γυναίκα. Μήπως η εμμονή με τον θηλασμό κρύβει μία δυσκολία γενικότερα προσαρμογής στη νέα κατάσταση με τον ερχομό του παιδιού; Πώς αισθάνεται αυτή η γυναίκα; Πώς νομίζει ότι χρειάζεται να τοποθετηθεί ως νέα μητέρα; Τι θεωρεί ότι χρειάζεται να δώσει στο παιδί και τι να κρατήσει για τον εαυτό της; Ένα άλλο παράδειγμα που μαρτυρά ότι η δυσφορία μπορεί να κρύβει άλλες διαταραχές, είναι οι συχνές εντάσεις, καβγάδες, ακόμα και κακοποίηση στα ζευγάρια που μόλις έγιναν γονείς. Η συνεννόηση, η υποστήριξη, η συνεργασία μέσα στο ζευγάρι απαιτεί από τον καθένα να αναλάβει τη δική του ευθύνη, τη δική του θέση ως νέος γονέας χωρίς να υπεκφεύγει ή να κατηγορεί διαρκώς τον/την σύντροφο για τον δικό του/της τρόπο. Είναι σημαντικό λοιπόν, σε αυτές τις περιπτώσεις, όπου η δυσφορία εκφράζεται με άλλους τρόπους πέρα από τα κοινά συμπτώματα της κατάθλιψης ή του άγχους, το ζευγάρι να απευθύνεται σε ειδικούς και να ζητά βοήθεια. Αντιμετωπίζοντας τη δυσκολία, μπορούμε να φέρουμε μία άλλη ισορροπία και ποιότητα ζωής στον εαυτό μας και, κατ’ επέκταση στην οικογένειά μας.
Οι περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές αφορούν αποκλειστικά στην περίοδο μετά τον τοκετό;
Οι περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές δεν αναφέρονται αποκλειστικά στην περίοδο μετά τον τοκετό, δηλαδή την περίοδο που ακολουθεί τον τοκετό. Ήδη κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, είναι πιθανόν οι γονείς να παρουσιάσουν συμπτώματα όπως άγχος, φόβο, δυσφορία και θλίψη. Για παράδειγμα, ο κάθε γονέας μπορεί να αγχώνεται για το κατά πόσο θα είναι σε θέση να ανταποκριθεί στα γονικά του καθήκοντα. Επίσης, η έγκυος μπορεί να φοβάται τους περιγεννητικούς ιατρικούς ελέγχους ή και τη διαδικασία του τοκετού. Οι αλλαγές στο σώμα της εγκύου μπορούν, επιπρόσθετα, να προκαλέσουν δυσφορία, ακόμα και θλίψη. Κατ’ επέκταση, η έγκαιρη αναζήτηση εξειδικευμένης βοήθειας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης συμβάλλει σημαντικά στην αντιμετώπιση αυτών των δυσκολιών με αποτέλεσμα τη βελτίωση της εμπειρίας της εγκυμοσύνης και της μεταγεννητικής περιόδου.
Πώς μπορεί να επηρεαστεί η σχέση του ζευγαριού κατά τη μετάβαση στη γονεϊκότητα;
Η κύηση και η επερχόμενη γονεϊκότητα επιφέρουν αλλαγές στη συντροφική σχέση, καθώς εμφανίζονται νέες, συχνά αλληλοσυγκρουόμενες προτεραιότητες. Καθώς προχωρά από τη δυαδική σχέση σε ένα οικογενειακό σύστημα που περιλαμβάνει τρία ή και περισσότερα άτομα, το ζευγάρι καλείται να προσαρμοστεί σε νέα δεδομένα. Κατά την κύηση μπορεί να παρατηρηθούν αγωνία για την έκβαση της κύησης και για την προετοιμασία της γονεϊκότητας, αλλαγές στη σεξουαλική διάθεση, καθώς και άλλες προκλήσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη σχέση των συντρόφων. Με την έλευση του μωρού, οι ανάγκες του έρχονται πρώτες. Ο χρόνος για τον κάθε γονιό ξεχωριστά και για το ζευγάρι μειώνεται αισθητά, ενώ η συναισθηματική και σωματική κόπωση ενδεχομένως να επηρεάσουν την οικειότητα της συντροφικής σχέσης. Η ενασχόληση του ενός συντρόφου με το μωρό μπορεί να δημιουργήσει αίσθημα αποξένωσης στον άλλο σύντροφο, ενώ κάποιες φορές αναδύονται αισθήματα αδικίας, μοναξιάς και συγκρούσεις μεταξύ των συντρόφων. Κάθε σύντροφος "κουβαλά" τα δικά του οικογενειακά βιώματα και πρότυπα από την πατρική οικογένεια, τα οποία μπορεί να έρθουν σε σύγκρουση με αυτά του συντρόφου. Επιπλέον, οι σύντροφοι μπορεί να δυσκολευτούν να συνδυάσουν την ερωτική σχέση με τη γονική ταυτότητα. Αν και η σχέση μπορεί να φαίνεται αποστασιοποιημένη με την έλευση του μωρού, είναι σημαντικό το ζευγάρι να αντιληφθεί την αλλαγή ως ένα φυσιολογικό στάδιο της μετάβασης στη γονεϊκότητα. Η υποστήριξη και η επικοινωνία μεταξύ των συντρόφων, αλλά και η αναζήτηση βοήθειας από ειδικό ψυχικής υγείας, στην περίπτωση που οι δυσκολίες επηρεάζουν έντονα, αποτελούν πολύτιμα εργαλεία ώστε οι σύντροφοι να ανταπεξέλθουν σε αυτή τη μετάβαση.
Ποιες δυσκολίες μπορεί να αντιμετωπίσουν οι νέοι γονείς στη μεταξύ τους σχέση με την έλευση του μωρού;
Μετά τον τοκετό και με την επιστροφή στο σπίτι, το ζευγάρι των νέων γονέων έρχεται συχνά αντιμέτωπο με μια σειρά προκλήσεων. Η προσαρμογή στα νέα δεδομένα ζωής, με τη φροντίδα του βρέφους να γίνεται η κύρια ενασχόληση των γονέων, μπορεί να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις και αυξημένες εντάσεις. "Νιώθω μόνη", "Ο σύντροφος δε με καταλαβαίνει", "Δεν έχω χρόνο ούτε για τα βασικά", "Λείπει το μαζί", "Εκείνος βγαίνει έξω, πάει στη δουλειά, ενώ εγώ μένω στα ίδια", " Όποια βοήθεια και να προσφέρω δεν είναι αρκετή", "Όταν βοηθάω, δέχομαι επίκριση" είναι μερικά μόνο από τα παράπονα που εκφράζουν οι σύντροφοι στην αρχή της γονεϊκότητας. Παρατηρείται συχνά μια δυσκολία στην επικοινωνία μεταξύ των γονέων, καθώς και η εντύπωση ότι "ο άλλος δεν με καταλαβαίνει". Στην περίπτωση που η μητέρα είναι ο κύριος φροντιστής, ανακύπτουν αισθήματα αδικίας και έλλειψης ισοτιμίας στη φροντίδα του μωρού, ενώ ταυτόχρονα η ανάγκη για παραπάνω βοήθεια από τον σύντροφο μπορεί να έρθει σε σύγκρουση με τη δυσκολία της να δεχτεί τη βοήθεια που προσφέρεται, θεωρώντας την ελλιπή. Από την πλευρά του ο πατέρας μπορεί να αισθανθεί παραγκωνισμένος, ανήμπορος να συνδράμει ή ακόμη ότι δεν εκτιμάται ο ρόλος του. Η έλλειψη κοινού χρόνου δεν διευκολύνει την επικοινωνία και μερικές φορές οι δυσκολίες παγιώνονται, δίνοντας την αίσθηση στους συντρόφους ότι ζουν "σε διαφορετικούς κόσμους". Έχοντας στο νου τα οικογενειακά μοντέλα με τα οποία μεγάλωσαν, αλλά και την ιδανική σχέση την οποία είχαν στο μυαλό πριν την έλευση του βρέφους, οι γονείς ενίοτε δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα συμβίωσης. Η βαθμιαία συνειδητοποίηση ότι το "ιδανικό" δε θα επιτευχθεί, η ανοιχτή επικοινωνία αναγκών στο ζευγάρι, και η κατανόηση των παραπόνων του άλλου ως μια έκφραση της δυσκολίας του μπορούν να βοηθήσουν ώστε οι γονείς να βρουν εκ νέου έναν κοινό τόπο συνάντησης στον οποίο θα χωρέσουν οι επιθυμίες και των δύο.
Πως αντιλαμβάνεται ο νέος πατέρας τις συναισθηματικές του δυσκολίες;
Οι άνδρες είναι λιγότερο πιθανόν να απευθυνθούν σε δομές που εξειδικεύονται σε ζητήματα ψυχικής υγείας. Όταν απευθύνονται, χρησιμοποιούν διαφορετικό λεξιλόγιο, κάνουν χρήση διαφορετικής ορολογίας, παρουσιάζουν διαφορετική συμπτωματολογία και έχουν διαφορετικές ανάγκες από αυτές των γυναικών. Η έρευνα σχετικά με τις εμπειρίες που αφορούν την ψυχική υγεία και την ψυχολογική δυσφορία κατά την περιγεννετική περίοδο, έχει κυρίως εστιαστεί στις γυναίκες. Οι ειδικοί ψυχικής υγείας παρουσιάζουν την επιλόχεια κατάθλιψη στους άνδρες ως “ασαφή και δύσκολη στον εντοπισμό”. Παράλληλα, οι πατέρες αισθάνονται πως το μαιευτικό και το νοσηλευτικό προσωπικό δεν επικεντρώνεται στις δικές τους ανάγκες. Η αίσθηση μη υποστήριξης κάνει τους πατέρες να αισθάνονται αβοήθητοι και αποκλεισμένοι, να αυξάνεται το άγχος τους με αποτέλεσμα να αποσύρονται και να αφήνουν τη σύντροφό τους να αναλάβει τις περισσότερες ευθύνες που αφορούν στο παιδί.
Από τη στιγμή που ένας άντρας αντιληφθεί ότι βιώνει συναισθήματα έντονης δυσαρέσκειας, που επισκιάζουν την ικανοποίησή του από την απόκτηση παιδιού, είναι σωστό να απευθυνθεί σε κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας, προκειμένου να αντιληφθεί τι ακριβώς τον ενοχλεί και να προσπαθήσει να βρει μια νέα ισορροπία ανάμεσα στις νέες ευθύνες του και στις παλιές του επιθυμίες. Στη Φαιναρέτη παρέχουμε τις ίδιες υπηρεσίες και στους δύο γονείς, αναγνωρίζοντας ότι η γονεϊκότητα δεν είναι αποκλειστικά γυναικείο θέμα.
Ποιες είναι οι επιπτώσεις των ψυχικών δυσκολιών των νέων γονέων στην ανάπτυξη και την ψυχική υγεία των παιδιών;
Ο ερχομός ενός παιδιού επιφέρει πολλές αλλαγές στη ζωή των γονέων και η γονεϊκότητα δεν είναι πάντα τόσο ειδυλλιακή όσο παρουσιάζεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι προκλήσεις είναι πολλές και απαιτείται μια διαρκής διαδικασία προσαρμογής. Παρότι τα περισσότερα ζευγάρια επιλύουν τα προβλήματα που προκύπτουν, για αρκετούς γονείς αυτή η περίοδος μπορεί να οδηγήσει σε έντονες συγκρούσεις, αλλά και στην ανάπτυξη ψυχικών διαταραχών, όπως η κατάθλιψη και οι αγχώδεις διαταραχές. Οι έντονες και επαναλαμβανόμενες συγκρούσεις μεταξύ των γονέων ενδέχεται να έχουν επιπτώσεις στα παιδιά ήδη από τη βρεφική ηλικία, ακόμα και αν οι γονείς διατηρούν μια θετική στάση απέναντι στο παιδί. Στα βρέφη μπορεί να παρατηρηθούν δυσκολίες στον ύπνο, υπερδιέγερση και συχνό κλάμα, ενώ μπορεί να αυξηθεί ο κίνδυνος για μετέπειτα μειωμένη σχολική επίδοση, μειωμένη αντιληπτική ικανότητα, δυσκολία προσοχής και συγκέντρωσης, δυσκολία στις σχέσεις και εμφάνιση κατάθλιψης ή/και αγχωδών διαταραχών. Η ύπαρξη κάποιας ψυχικής διαταραχής στους γονείς, μπορεί επίσης να έχει σημαντικές επιπτώσεις για το παιδί. Ένας γονέας που υποφέρει ψυχικά, ενδέχεται να παραμελεί την υγεία και την αυτοφροντίδα του, αλλά και να μην μπορεί να ανταποκριθεί επαρκώς στις ανάγκες του μωρού του. Η μειωμένη συναισθηματική ανταπόκριση, η ανεπαρκής αποκωδικοποίηση των αναγκών του μωρού, η απόσυρση και, σε ακραίες περιπτώσεις, η παραμέληση ή επιθετική συμπεριφορά που έχουν συνδεθεί με την ύπαρξη μιας ψυχικής διαταραχής, έχουν συσχετιστεί με διαταραχές στη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Τα προβλήματα αυτά στη συναισθηματική αλληλεπίδραση με το βρέφος, έχουν ως αποτέλεσμα τη διατάραξη της ανάπτυξης ενός ασφαλούς δεσμού και αντίθετα, τη δημιουργία ενός ανασφαλούς δεσμού. Πέρα από την επιρροή στη σχέση γονέα-παιδιού, η ύπαρξη μιας ψυχικής διαταραχής μπορεί να έχει αντίκτυπο και στη σχέση του ζευγαριού αλλά και στην ψυχική υγεία του συν-γονέα, παράγοντες που επίσης ενδέχεται να οδηγήσουν σε αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών και αναπτυξιακών δυσκολιών στα παιδιά. Έρευνες έχουν συσχετίσει τις περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές, και ειδικότερα την κατάθλιψη, με προβλήματα ανάπτυξης του παιδιού, όπως προβλήματα συμπεριφοράς, καθυστέρηση στη γνωστική, κινητική και γλωσσική του ανάπτυξη, καθώς και με την εμφάνιση αγχωδών διαταραχών. Καταλαβαίνουμε λοιπόν, πως ο αντίκτυπος που μπορεί να έχουν οι δυσκολίες των γονέων, όχι μόνο στους ίδιους αλλά και στην οικογένεια στο σύνολό της, καθιστά την έγκαιρη παρέμβαση και την υποστήριξή τους διπλά σημαντική και απαραίτητη.
Ποια είναι τα εμπόδια που συναντά ο γονέας για να γίνει αυτό που ιδανικά θα ήθελε να είναι;
Η γονεϊκότητα είναι συνυφασμένη με την ενοχή και με το ιδανικό που ο καθένας έχει θέσει ως πυξίδα στη ζωή του: «Ιδανικά θα ήθελα να είμαι αυτός ο γονέας, αλλά απέναντι σε αυτό το ιδανικό, είμαι ανεπαρκής».
Συχνά, οι νέοι γονείς συγκρίνουν τον εαυτό τους με άλλους γονείς και αναρωτιούνται «είμαι αρκετά καλή μητέρα, όπως η φίλη μου;», «εγώ δεν θηλάζω, ενώ όλοι λένε ότι θα έπρεπε και οι περισσότερες γυναίκες το κάνουν», «εγώ θα επιστρέψω στη δουλειά στους τέσσερις μήνες ενώ λένε ότι πρέπει να μείνω με το παιδί τουλάχιστον τον πρώτο χρόνο της ζωής του».
Ο τρόπος που τοποθετείται ο γονέας είναι μοναδικός, υποκειμενικός και εξαρτάται από τα δικά του βιώματα, τον τρόπο που τα έχει ερμηνεύσει, το νόημα που έχει δώσει ο ίδιος στις εμπειρίες του, τη στάση του στη ζωή, την κοσμοθεωρία του. Είναι αλήθεια ότι δεν υπάρχει ιδανικός γονέας και ότι ο καθένας καλείται να βρει τον δικό του τρόπο να μεγαλώσει το παιδί του. Δεν υπάρχουν οριστικές οδηγίες ή απόλυτες απαντήσεις για τη σωστή ανατροφή του παιδιού. Υπάρχει ενημέρωση, πληροφορίες που μπορεί να προσαρμόσει στο δικό του τρόπο ζωής και στην υποκειμενικότητά του.
Εξάλλου, το παιδί δε χρειάζεται έναν ιδανικό γονέα αλλά έναν γονέα παρόντα που αντιμετωπίζει τις δυσκολίες του και τα ελλείμματά του.
Τα ψυχικά συμπτώματα ή και οι ψυχικές διαταραχές που αντιμετώπισε ο γονέας κατά τη διάρκεια της περιγεννητικής περιόδου μίας προηγούμενης εγκυμοσύνης θα επανεμφανιστούν υποχρεωτικά και στην επόμενη;
Οι γονείς που αντιμετώπισαν ψυχικά συμπτώματα ή και διαταραχές κατά τη διάρκεια της περιγεννητικής περιόδου μίας προηγούμενης εγκυμοσύνης παρουσιάζουν αυξημένες πιθανότητες να επανεμφανίσουν αντίστοιχες ψυχικές δυσκολίες σε μία επόμενη αντίστοιχη περίοδο. Όμως, η προαναφερθείσα συνθήκη δεν είναι αναπόφευκτη, ούτε αποτελεί μονόδρομο. Μία έγκαιρη παρέμβαση συμβάλλει στην πρόληψη της ψυχικής δυσφορίας και των ψυχικών διαταραχών ή στην επανεμφάνισή τους με μειωμένη ένταση ή και διάρκεια. Μέσω της πρόληψης και έγκαιρης παρέμβασης οι γονείς μπορούν να είναι καλύτερα προετοιμασμένοι και να έχουν αναπτύξει μία σειρά τρόπων αντιμετώπισης που θα καθιστούν τη φαρέτρα των εξατομικευμένων τους λύσεων, με στόχο να προλαμβάνουν ή και να ανταποκρίνονται κατάλληλα σε ό,τι δύναται να διαταράξει την ψυχική τους υγεία. Επιπλέον, οι γονείς θα έχουν στη διάθεσή τους ένα εξειδικευμένο πλαίσιο ψυχικής υποστήριξης στο οποίο θα μπορούν να απευθύνουν τις δυσκολίες τους και να λαμβάνουν εξειδικευμένη φροντίδα, με σεβασμό στην ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα της κάθε περίπτωσης.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που μπορεί να αντιμετωπίσουν οι νέοι γονείς κατά την προσαρμογή τους στη γονεϊκότητα; Το αίσθημα μοναξιάς.
Μια από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν πολλοί νέοι γονείς είναι το αίσθημα της μοναξιάς. Για πολλούς, αυτό το συναίσθημα είναι απροσδόκητο καθώς συχνά δεν συζητείται πριν τη γέννηση του μωρού. Στο διάστημα πριν τη γέννηση καθώς και τις πρώτες εβδομάδες μετά, το ζευγάρι βρίσκεται σε μία εγρήγορση και επικεντρώνεται στο να προετοιμαστεί για την αλλαγή που έρχεται. Όταν τα πράγματα μπουν σε μία σειρά, αυτή η επικέντρωση και εγρήγορση φθίνει και εκεί είναι που μπορεί να εμφανιστεί το αίσθημα μοναξιάς. Για πολλούς νέους γονείς, η αντίθεση της πολυάσχολης ζωή τους πριν το μωρό, που περιλάμβανε δουλειά, φίλους, χόμπι, σε σύγκριση με τις περιορισμένες ευκαιρίες για αλληλεπίδραση και ερεθίσματα που συνοδεύουν την παραμονή στο σπίτι μετά τον ερχομό του μωρού, ενδέχεται να ενισχύσουν το αίσθημα μοναξιάς. Ένας άλλος λόγος για τον οποίο πολλοί γονείς αισθάνονται μόνοι αυτή την περίοδο της ζωής τους μπορεί να σχετίζεται με τη συνεχή ευθύνη που συνοδεύει τη γονεϊκότητα. Η εξάρτηση του μωρού από το γονιό και η επικέντρωση του τελευταίου στην κάλυψη των αναγκών του μωρού, συνεπάγεται την απαίτηση συνεχούς προσφοράς που, πολλές φορές, έχει ως αποτέλεσμα να μην καλύπτονται οι ανάγκες του ίδιου. Τέλος, καθώς οι προτεραιότητές των γονέων αλλάζουν και ο τρόπος ζωής τους προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες, αλλάζει και η αίσθηση ανεξαρτησίας και ελευθερίας τους. Η μοναξιά είναι ένα δύσκολο και πολλές φορές δυσβάσταχτο συναίσθημα, ειδικά σε μια τέτοια πρωτόγνωρη και ευαίσθητη περίοδο. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να υποστηρίζονται οι νέοι γονείς στο να εγκαθιστούν εκ νέου και να επινοούν τρόπους σύνδεσης με τους γύρω τους, αλλά και με τους άλλους ρόλους που είχαν πριν τον ερχομό του μωρού, να υποστηρίζονται δηλαδή στο να δίνουν χώρο στις προσωπικές τους ανάγκες.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που μπορεί να αντιμετωπίσει η γυναίκα κατά την κύηση και τη μεταγεννητική περίοδο; Εικόνα σώματος.
Κατά τη διάρκεια της κύησης, το σώμα της γυναίκας υφίσταται σημαντικές αλλαγές, τόσο σε φυσικό, όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Η γυναίκα πριν την κύηση είχε ήδη ένα σώμα, με το οποίο είχε μια διαμορφωμένη σχέση, στο οποίο "κατοικούσαν" βιώματα, αισθήσεις και αναμνήσεις. Η κύηση, παρότι στρέφει το κέντρο εστίασης στο έμβρυο, δεν καταργεί το παραπάνω φορτίο, αντιθέτως το ενισχύει. Στην κύηση, η εικόνα του σώματος και η αίσθησή του αλλάζει, ενώ ταυτόχρονα κάποιες ανάγκες παραμένουν οι ίδιες. Τόσο στην εγκυμοσύνη όσο και στον τοκετό, οι παρεμβάσεις στο σώμα της γυναίκας από άλλους ανθρώπους, κυρίως επαγγελματίες υγείας, αυξάνονται αισθητά, ενώ συγχρόνως ο κοινωνικός περίγυρος αντιλαμβάνεται και αντιδρά διαφορετικά απέναντι στο γυναικείο σώμα. Οι ορμονικές μεταβολές, η αύξηση του βάρους, οι αλλαγές σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος και στη σεξουαλικότητα μπορεί να προκαλέσουν έκπληξη και δυσφορία στη γυναίκα. Ο τρόπος με τον οποίο κάθε γυναίκα βιώνει αυτές τις αλλαγές είναι διαφορετικός και εξαρτάται από την προσωπική της ιστορία. Ταυτόχρονα, οι προσδοκίες "επιστροφής" στο προηγούμενο σώμα γρήγορα μετά τον τοκετό, συχνά με τη μορφή "κοινωνικής απαίτησης", μπορεί να προσθέσουν επιπλέον άγχος στη γυναίκα. Η αποδοχή των αλλαγών αυτών δεν είναι εύκολη ούτε δεδομένη. Ο σεβασμός από τους επαγγελματίες υγείας, η κατανόηση και η υποστήριξη από τον περίγυρο, η συνειδητοποίηση τυχόν μη ρεαλιστικών προσδοκιών για το σώμα, η αναζήτηση βοήθειας από ειδικούς ψυχικής υγείας όταν αυτές οι αγωνίες γίνονται δυσβάσταχτες, μπορούν να συμβάλουν ώστε η γυναίκα να βιώσει τις μεταβολές αυτές ως λιγότερο απειλητικές, ως ένα μέρος της διαδικασίας της μητρότητας.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που μπορεί να αντιμετωπίσουν οι νέοι γονείς κατά την προσαρμογή τους στη γονεϊκότητα; Πρόωρος τοκετός.
Ο πρόωρος ερχομός ενός μωρού μπορεί να αποτελέσει μια ιδιαίτερα δύσκολη και ψυχικά επίπονη κατάσταση για τους νέους γονείς και οι πρώτες μέρες και εβδομάδες μετά τον τοκετό ενδέχεται να έχουν τεράστιο αντίκτυπο στη συναισθηματική τους ευημερία. Ο πρόωρος τοκετός αφορά στη γέννηση ενός μωρού πριν από τις 37 εβδομάδες κύησης. Τα μωρά που γεννιούνται πριν από τις 32 εβδομάδες ταξινομούνται ως πολύ πρόωρα. Όπως είναι λογικό, οι ανησυχίες σχετικά με την υγεία του νέου μωρού σε αυτό το κρίσιμο στάδιο, αυξάνουν την πιθανότητα οι γονείς να βιώσουν άγχος, καθώς έχουν ελάχιστο έλεγχο της υγείας του μωρού που βρίσκεται σε τόσο ευάλωτη κατάσταση και εξαρτάται από την υποστήριξη των επαγγελματιών υγείας. Όταν ένα μωρό γεννιέται πρόωρα, οι γονείς μπορεί να βιώσουν μια σειρά από συναισθήματα και αντιδράσεις όπως σοκ και σύγχυση, φόβο, ενοχή, πένθος, αισθήματα αβοηθητότητας, ανεκπλήρωτες προσδοκίες, διατάραξη της καθημερινότητας. Ο αποχωρισμός από το μωρό τους για όσο βρίσκεται στη Μονάδα Εντατικής Νοσηλείας και ο φόβος για τις άγνωστες άμεσες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις μπορεί, επίσης, να επηρεάσει τη συναισθηματική ευημερία των γονέων. Έρευνες έχουν δείξει ότι, οι μητέρες πολύ πρόωρων μωρών είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν συμπτώματα κατάθλιψης ένα μήνα μετά την πρόωρη γέννηση του μωρού τους. Το μεταγεννητικό άγχος είναι επίσης πιθανό να είναι ιδιαίτερα αυξημένο. Οι πατέρες ενδέχεται, επίσης, να επηρεαστούν σε μεγάλο βαθμό. Η αναζήτηση υποστήριξης τόσο από το περιβάλλον τους, όσο και από κάποιον ειδικό είναι καίριας σημασίας για τους γονείς πρόωρων ή πολύ πρόωρων μωρών που δυσκολεύονται να ανταπεξέλθουν σε αυτή την εξαιρετικά στρεσογόνο και εξαντλητική κατάσταση.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που μπορεί να αντιμετωπίσει η γυναίκα κατά την κύηση και τη μεταγεννητική περίοδο; Ενδοοικογενειακή βία.
Η ενδοοικογενειακή βία ορίζεται ως η τέλεση αξιόποινης πράξης σε βάρος μέλους της οικογένειας. Χαρακτηρίζεται από συνεχείς και επαναλαμβανόμενες επιθετικές πράξεις που βλάπτουν, χειραγωγούν ή ελέγχουν το θύμα. Μπορεί να περιλαμβάνει σωματική, σεξουαλική, συναισθηματική ή οικονομική κακοποίηση. Η εγκυμοσύνη και η λοχεία είναι περίοδοι κατά τις οποίες παρατηρείται αύξηση της βίας κατά των γυναικών. Για πολλές γυναίκες, είναι η πρώτη φορά που θα βιώσουν την ενδοοικογενειακή βία. Οι γυναίκες που βρίσκονται ήδη σε μια κακοποιητική σχέση, μπορεί να ελπίζουν ότι, μετά την απόκτηση μωρού ο σύντροφός τους θα αλλάξει και ότι η βία ή/και η χειραγώγηση θα σταματήσει. Ωστόσο, είναι πιο πιθανό να έχει το αντίθετο αποτέλεσμα, καθώς τα ποσοστά βίας στην πραγματικότητα αυξάνονται – θέτοντας την ίδια, το βρέφος και τα άλλα παιδιά που βρίσκονται υπό τη φροντίδα της σε κίνδυνο. Πολλοί γονείς που εξαρτώνται οικονομικά από το σύντροφό τους διστάζουν να φύγουν από το περιβάλλον βίας επειδή είναι οικονομικά ευάλωτοι ή φοβούνται τι μπορεί να κάνει ο σύντροφός τους. Μπορεί επίσης να προσπαθήσουν να προστατεύσουν τα παιδιά τους από τις επιπτώσεις της βίας και, με αυτόν τον τρόπο, θέτουν τον εαυτό τους σε ακόμη πιο ευάλωτη θέση. Υπάρχουν, βέβαια και ενδείξεις, ότι η ύπαρξη του παιδιού αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη μητέρα ώστε να εγκαταλείψει την κακοποιητική σχέση με τον σύντροφό της. Η εγκατάλειψη της κακοποιητικής σχέσης αποτελεί για τις μητέρες τον κύριο τρόπο προστασίας του παιδιού. Η βία μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και συνδέεται με την επιλόχειο κατάθλιψη, το άγχος και με δυσκολίες στη δημιουργία δεσμού με το βρέφος. Σχετίζεται επίσης με χαμηλότερα ποσοστά θηλασμού. Ακόμη, η ύπαρξη βίας μεταξύ των γονέων μπορεί να αποτελέσει μια τραυματική κατάσταση για τα παιδιά, οι συνέπειες της οποίας είναι πιο εκτεταμένες και μπορεί να επεκταθούν και στην ενήλικη ζωή τους. Η αναζήτηση βοήθειας και η έγκαιρη παρέμβαση μπορεί να σπάσει τον κύκλο της βίας και να βοηθήσει τους αποδέκτες της βίας να πάρουν τις καλύτερες αποφάσεις για το δικό τους μέλλον και για το μέλλον των παιδιών τους.
Privacy Policy | Terms and Conditions
Powered by